Ontstaansgeschiedenis

Het reliëf van Het Gooi is in de voorlaatste ijstijd ontstaan. Tussen 200.000 en 130.000 jaar geleden bewogen gletsjers van noord naar zuid door het land en aan de voorkant ervan werd de ondergrond opgestuwd, waardoor stuwwallen ontstonden. Het stuwwallencomplex van Laren, Blaricum en Hilversum werd gevormd door een gletsjertong die ten oosten van het gebied in de Eemvallei lag en vormt een geologische eenheid met de Utrechtse Heuvelrug. Door smeltwater van de gletsjers ontstonden voor de stuwwallen smeltwaterwaaiers (Bussumer heide, Westerheide en Spanderwoud). Later zijn door erosie dalen gevormd en is in de laatste ijstijd dekzand afgezet. Recenter is door afslag van de Zuiderzee een vier tot vijf meter hoge klif ontstaan, daar waar de stuwwal aan het huidige Gooimeer grenst. De grote verscheidenheid en de gaafheid van relicten uit de ijstijden maken het ensemble in geologisch opzicht bijzonder.

Ook archeologisch is het gebied interessant. In Het Gooi zijn sporen van vroege bewoning gevonden (grafheuvels en raatakkers uit de Bronstijd en IJzertijd). Tussen 1100 en 1300 ontstonden agrarische nederzettingen op de overgangen van hoog naar laag waar drinkwater geput kon worden, zoals Huizen, Laren, Blaricum en Hilversum. Dit waren brinkdorpen met een radiaal uitwaaierende structuur van schaapsdriften. De opbrengst van de akkers en het vee werden onder één dak ondergebracht in langhuisboerderijen. Op de flanken van de stuwwallen ontstonden bij de dorpen omvangrijke akkercomplexen (engen) omgeven door geriefhout. De graslanden (meenten) lagen op grotere afstand in de lage delen. De landbouwgronden waren ongedeeld bezit van de boeren in het gebied (Erfgooiers). Op de heidevelden op de hogere delen werden schapen geweid, die ‘s avonds op stal werden gezet en mest leverden voor de akkers (potstalsysteem). Op de brink werden de schapen verzameld. Opgesnoeide bomen dienden voor het gebinte van de boerderijen.

Vanaf de 13e eeuw vormde de strategisch gelegen stad Naarden een belangrijke schakel tussen het oosten en de Hollandse steden. Eind 17e eeuw werd de bestaande vesting uitgebreid met de kenmerkende vestingstructuur en vanaf dat moment werd deze vesting onderdeel van de (Oude en later Nieuwe) Hollandse Waterlinie. Uit die tijd stamt ook de trekvaart naar Amsterdam.

Al in de 17e en 18e eeuw kwamen op de hogere gronden landgoederen tot ontwikkeling, bijvoorbeeld de Zwaluwenberg. In de westelijke, lagere zoom werden gronden afgegraven (zanderijen) en werd het zand via vaarten afgevoerd voor uitbreiding van de Amsterdamse grachtengordel. Dit leidde onder meer tot het ontstaan van de reeks buitenplaatsen in ’s-Graveland, een gaaf geheel van lanen, parken en landhuizen ontworpen volgens renaissancedenkbeelden. De ‘s-Gravelandsche Vaart, waaraan de meeste huizen staan, was vroeger een belangrijke verbindingsroute tussen Amsterdam en Hilversum. Vervoer per schip werd vaak verkozen boven vervoer per rijtuig, omdat de weg bijna nergens verhard was. In 1644 werd een reguliere trekvaartverbinding tussen ’s-Graveland en Amsterdam ingesteld. Naast het vervoer van zand en mensen waren de vaarverbindingen van belang voor het transport van organisch afval voor de bemesting van de arme zandgronden. Rond Naarden werd om militair-strategische redenen (inundatie van schootsvelden) op grote schaal zand afgegraven. Particulieren volgden en bouwden huizen met de opbrengt van het zand; een samenstel van diep gelegen zanderijen en waterlopen ontstond ten oosten van Naarden (Valkeveen en omgeving). Vanaf de 17e eeuw ontwikkelde Huizen zich als een vissersdorp. In eerste instantie werd de vis illegaal – zonder haven – aan land gebracht, in 1854 werd een haven gegraven.

De trein- en stoomtramverbindingen met Amsterdam waren van belang voor de ontwikkeling van Het Gooi als forensengebied. Later volgde de aanleg van de Rijksstraatweg en de snelweg A1. De wegen volgden in eerste instantie het tracé van de oude verbindingen over de hogere gronden. In latere fasen kwamen de wegen buiten de kernen te liggen. Aan het eind van de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw werden veel van de engen en weidegronden met villa’s en ook herstellingsoorden en sanatoria bebouwd (bijvoorbeeld Zonnestraal). Hilversum verwierf faam als villadorp en tuinstad voor de forensen. In de jaren zestig ontwikkelde Hilversum zich als mediastad. Huizen werd in 1967 aangewezen als Gooise groeikern waarna de Oostermeent werd bebouwd. In 1995 werd het laatste bouwproject gestart: het ‘Vierde Kwadrant’, tot aan de A27 in het oosten.

Dynamiek

De ontwikkeling van Het Gooi hangt nauw samen met die van de stad Amsterdam en met de ontwikkelingen in de MRA. Het groene karakter van de kernen, de status van wonen in Het Gooi en de nabijheid van de mediastad leiden tot grote druk op open ruimten binnen en grenzend aan bestaand stedelijk gebied. Percelen worden gesplitst en lokale bedrijvigheid wordt uit de kernen gedrukt vanwege de hoge grondprijzen. Bij Crailo wordt het voormalig militair terrein door de provincie herontwikkeld met aandacht voor groene dooradering.

De snelweg A1 vormt een levensader maar is ook ‘achterlandverbinding’ met veel doorgaand verkeer. Om autoverkeer terug te dringen richt het (provinciale) beleid zich op het beter benutten van de spoorlijn (OV-knooppunten) en de ontwikkeling van hoogwaardige busverbindingen.

Het tempo van ruimtelijke veranderingen in Het Gooi is laag. Veel van de buitengebieden behoren tot het Natuurnetwerk Nederland (NNN) en zijn in handen van terreinbeherende instanties (vooral het Goois Natuurreservaat). Er liggen enkele ecologische verbindingszones in het gebied. Het zuidelijk deel van het ensemble is Bufferzone. Een aanzienlijk deel is aardkundig monument of aardkundig waardevol gebied. Het Gooi is een gebied van archeologisch belang. Vanwege de bijzondere geologische en geomorfologische waarden is een Geopark in oprichting. De Nieuwe Hollandse Waterlinie raakt het noordwestelijk deel van het ensemble, het uiterste oosten in Eemland is stiltegebied. Eemland is onderdeel van het voormalig Nationaal landschap Arkemheen-Eemland en ligt in de provincie Utrecht.