Ontstaansgeschiedenis

De strandwallen die in Noord-Holland een groot deel van de Noordzeekustlijn vormen, ontstonden zo’n 5000 jaar geleden. Tussen Camperduin en Texel was deze strandwal weliswaar gesloten, maar wel erg smal. Erachter lag een veengebied dat al in de vroege middeleeuwen in ontginning werd genomen. Mede door die ontginningen brak de zee tussen 1000 en 1300 op drie plaatsen door de smalle strandwal en sloeg grote delen van het achterliggende veen weg. Er ontstond een waddengebied met de zeegaten het Marsdiep, het Heersdiep en de Zijpe. Daartussen lagen twee resterende stukken strandwal: de eilanden Callantsoog en Huijsduinen. In de 15e en 16e eeuw verzandden de zeegaten Zijpe en Heersdiep langzaam weer, terwijl het Marsdiep breder en dieper werd. De Zijpe werd aan het eind van de 16e eeuw voorgoed bedijkt en de twee eilanden zijn aan het begin van de 17e eeuw door middel van een stuifdijk (een smalle, kunstmatig gesloten duinenrij) en een zeedijk (Helderse Zeewering) met elkaar verbonden.

Achter de zand- en zeedijken ontstond een reeks van planmatige aandijkingen. Dit waren aangeslibde zand- en slibplaten langs de oorspronkelijke kustlijn, die vanaf de aangrenzende hogere gronden werden ingedijkt en toegevoegd aan het land. In dit ensemble zijn zo stapsgewijs de Wieringerwaard (1610), Polder Koegras (1825), de Waardpolder (1834) en de Anna Paulownapolder (1846) aangedijkt.

De opeenvolgende aandijkingen zijn duidelijk herkenbaar in het landschap. Ze werden als eenheid ontworpen, waren geometrisch van opzet en kregen ieder hun eigen maatvoering en structuur. De Wieringerwaard werd met enige grandeur ingericht, met indrukwekkende boerderijen, molens en vaarten. Polder Koegras werd zeer efficiënt ingericht als productiepolder, maar had een karige zandgrond als gevolg van de zandafzettingen tussen de zeegaten. Pas na jaren bemesting werd de bodem van Koegras geschikt om gewassen op te verbouwen. In deze polder bleven nollen (bewoonde binnenduinen zoals de Garst) en dijken herkenbaar. De Anna Paulownapolder werd ingedeeld volgens een min of meer noord-zuidgeoriënteerde rationele verkaveling. Omdat de hoofdwegen deels op de kreekruggen werden aangelegd, ontstonden soms schuine doorsnijdingen van het orthogonale verkavelingspatroon, zoals langs de Middenweg. Op andere plekken volgden de wegen juist de orthogonale polderverkaveling. Op de kruispunten van kanalen en wegen en langs vaarten in de aandijkingen ontstonden kruisdorpen.

Den Helder was aan het eind van de 18e eeuw een belangrijke havenplaats voor de marine en particuliere reders. Om de havenplaats en het noordelijk deel van het Franse Keizerrijk te beschermen liet Napoleon Bonaparte in 1813 de Stelling van Den Helder bouwen, bestaande uit forten en een verdedigingslinie. Later moest de Stelling ook de toegang van het Noordhollandsch Kanaal beschermen. Dit kanaal werd tussen 1819 en 1824 gegraven als alternatief voor de vaarroute via de Zuiderzee (zie de structuur Vaarten en kanalen). Tegelijk werd ook de polder Koegras aangedijkt. In 1860 vond de aanleg van de spoorlijn tussen Alkmaar en Den Helder (toen Nieuwediep) plaats.

De aanleg van de Amsteldiepdijk (1924) tussen Van Ewijcksluis en Wieringen en de Balgzanddijk (1928) voor de kust van de Anna Paulownapolder behoorden, samen met de drooglegging van de Wieringermeerpolder enkele jaren later, tot de eerste grote stap ter realisatie van de Zuiderzeewerken. Het Amstelmeer dat hierdoor ontstond werd in de loop van de jaren zoeter. Het werd deels ingericht als natuurgebied en is nu populair bij watersporters. Het meer is via het Balgzandkanaal vanuit Den Helder bereikbaar.

De zanddijk tussen Callantsoog en Huijsduinen kreeg in de loop der jaren door duinvorming een meer natuurlijk aanzien, maar de kust bleef bestaan uit een smalle en uiterst steile duinenrij die scherp overgaat in het polderland. In deze reliëfrijke duinzone legde de Duitse bezetter tussen 1943 en 1945 de Atlantikwall aan. Deze bestond uit betonnen verdedigingswerken (onder andere bunkers) die niet of nauwelijks zichtbaar waren.

Dynamiek

Het toerisme langs de Noordzeekust is de afgelopen decennia flink gegroeid. Vooral rond Julianadorp zijn meerdere verblijfsparken gebouwd. De recreatiesector staat voor de opgave de kwaliteit van een deel van de parken te verbeteren. Verder zal in de smalle zone aan de kust steeds de balans bewaard moeten worden tussen natuur, recreatie, economie en agrarische activiteiten. Langs het Oude Veer zijn recreatieve voorzieningen gesitueerd als dierenpark Landgoed Hoenderdaell. Deze zone wordt verder recreatief ontwikkeld.

Door de sterke getijdenstromen staat de kustlijn onder druk. In de toekomst zal de kust, vooral bij het Marsdiep, versterkt moeten worden. Ook langs de Balgzanddijk wordt de dijk versterkt, in combinatie met het herstel van de buitendijkse kwelders.

Polder Koegras en de Anna Paulownapolder zijn onderdeel van het concentratiegebied voor de bollenteelt. Dit bollengebied is het grootste aaneengesloten bollenareaal ter wereld, met internationaal opererende bedrijven. Net als in andere agrarisch gebieden vindt in het ensemble schaalvergroting van de landbouw plaats, evenals verbreding van de activiteiten en transformatie van een deel van de erven tot burgerwoningen.

Den Helder, gelegen aan het Marsdiep, is de grootste kern en ‘Vestingstad aan zee’. Door de strategische ligging op het continentaal plat is Den Helder uitgegroeid tot marinestad en uitvalsbasis voor de offshore-industrie. Rond de zuidoostelijke entree van de stad worden bedrijventerreinen ontwikkeld. Deels voorzien ze in vraag naar ruimte voor haven-gebonden activiteiten. De haven kan verder aan betekenis winnen door de overgang naar duurzame energie  en de vraag naar windmolens op zee. In het ensemble liggen twee van de zoekgebieden in het provinciale Wind op Land-beleid. In de Waardpolder is het Ecostroomwindpark Waardpolder gesitueerd.

Met het Regionaal Ambitiedocument Kop van Noord-Holland (december 2015) schetst de regio een ruimtelijk regionaal toekomstperspectief. De regio geeft daarin aan welk type ontwikkeling ze op welke plek wenselijk vindt en legt daarbij concrete doelen vast waar de regionale partijen samen aan willen werken.

Een beperkt deel van dit ensemble is beleidsmatig beschermd en valt onder de volgende regimes: Natuurnetwerk Nederland (NNN) en aardkundige monumenten (beide vooral in de duinen en rond het Oude Veer), weidevogelleefgebied en stiltegebied. Daarnaast zijn er aardkundig waardevolle gebieden. Dit samen beperkt, zeker in de binnenduinrandzone en langs de Oude Veer, de mogelijkheden voor nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen. De Stelling van Den Helder is beschermd op grond van de erfgoedwet.