Ontstaansgeschiedenis

De voormalige meren (Purmer, Schermeer, Beemster en Wormer) waren opengewaaide veenrivieren, die door getijdenwerking en stormvloeden steeds verder uitwaaiden. Ook de bodemdaling als gevolg van de ontwatering van het veen speelde hierbij een rol; de venen langs de veenrivieren waren in de middeleeuwen in ontginning genomen. De overheersende windrichting van toen is nog herkenbaar in de richting van de droogmakerijen, namelijk zuidwest-noordoost. Door de aanwezigheid van de oude strandwal bij Akersloot ontstond de haakvorm van de Schermeer. In de vorm van de Beemster is nog de y-vormige vertakking van de veenrivier Bamestra te herkennen.

De meren waren omringd door stukken oud veenpolderlandschap, zoals de Eilandspolder en de Polder Mijzen. Deze gebieden kregen de onregelmatige strookverkavelingen met brede sloten die kenmerkend zijn voor dit soort veenweidegebieden. Binnen deze veenpolders liggen enkele kleinere droogmakerijen, zoals de Noordeindermeer- en de Graftermeerpolder. De Rijp was in de 17e, 18e en 19e eeuw een zeer welvarend dorp, dankzij de haringvisserij en de walvisvaart.

De Beemster werd in 1612 als eerste van de reeks grote droogmakerijen van de Gouden Eeuw drooggelegd, de Schermer als laatste in 1635. De droogmakerijen werden met geometrische precisie ingericht. De Beemster staat bekend als het hoogtepunt van de Hollandse landmeetkunde uit die tijd vanwege zijn indeling in volkomen vierkanten. De Beemster werd om deze redenen in 1999 op de UNESCO-Werelderfgoedlijst geplaatst. De kernkwaliteiten van de Beemster werden verbeeld op de kopergravure ‘Bedyckte Beemster’ uit 1644.

Aan de noordoostzijde van de Beemster lag een klein gebied waarbinnen de indeling afweek van het rationele raster, het Kruisoord. Dit was een restant van het oude veenland dat binnen de ringdijk kwam te liggen en waar de oude perceelindeling werd gehandhaafd. In de Beemster werden vier dorpen gevestigd, waarvan twee als lintbebouwing (Zuidoostbeemster en Westbeemster) en twee als kruisdorpen (Middenbeemster en Noordbeemster). In de 17e en 18e eeuw waren er veel buitenplaatsen gevestigd in het zuiden van de Beemster. Dit waren zowel ‘buitens’ als boerderijen met een herenkamer. Van de circa vijftig buitenplaatsen zijn er nog twee over. De Beemster werd drooggemaakt met behulp van 40 molens in trappen van twee en drie gangen. Na 1632 werd de bemaling verbeterd en werd aan een aantal molengangen een vierde trap toegevoegd. Begin 20e eeuw werden de in totaal 50 poldermolens vervangen door gemalen en zijn de molens allemaal verdwenen.

Ook de Schermer is vormgegeven volgens geometrische principes gebaseerd op de klassieke oudheid. Waar in het raster van de Beemster de hiërarchie in wegen- en slotenpatroon ontbrak, werden in de Schermer duidelijke hoofdassen aangebracht in de vorm van de Noorder- en Zuidervaart die de voor de Schermer specifieke binnenboezem vormden. De Noordervaart had een verbinding naar de markt van Alkmaar. Aan deze hoofdvaarten werd een regelmatig stelsel van wegen en waterlopen gekoppeld. Hier werd de kavelstructuur gebaseerd op smallere kavelstroken. Afwijkend hierin was polder De Matten, een voormalig eiland met de oorspronkelijke veenverkaveling, dat met onderbemaling werd opgenomen in de droogmakerij. De Schermer kreeg twee dorpen: Zuidschermer en Stompetoren (voorheen Noordschermer; de kerk bleef zonder spits).

De ‘kopergravure’ van de Schermer was de kaart van Pieter Wils uit 1635. In de Schermer werd de techniek van droogmalen geoptimaliseerd, het water uit de verschillende ‘afdelingen’ werd via de binnenboezem, grotendeels gevormd door de Noorder- en Zuidervaart, uitgeslagen op de buitenboezem, de Schermerringvaart. De molens werden gegroepeerd zodat een aantal molens de bemaling verzorgde tussen de verschillende boezems. Het grote voordeel van dit systeem was, dat als één molen uitviel, de gang gewoon door kon gaan. De waterhuishouding met windmolens functioneerde zo goed dat de laatste molens pas in 1929 buiten gebruik werden gesteld. Hierdoor zijn 11 van de 52 molens bewaard gebleven. Het Alkmaardermeer is een restant van het oude Schermeer.

Dynamiek

De verstedelijkingsdruk vanuit de Metropoolregio Amsterdam MRA veroorzaakt, mede door de goede bereikbaarheid, dynamiek in dit ensemble. Dit uit zich in een vraag naar woningen maar ook in bedrijvigheid en toeristisch recreatief medegebruik in het hele gebied. In kernen als Zuidoostbeemster, Middenbeemster en Stompetoren resulteert deze druk in woningbouwuitbreidingen en de bouw van steeds groter wordende, niet-agrarische bedrijfshallen (vooral in de nabijheid van de A7 en dicht bij Alkmaar). Door schaalvergroting en verbreding van de bedrijfsvoering verandert het gebruik van boerderijen en erven. Deze ruimtelijke ontwikkelingen zijn van invloed op het landelijk karakter en de open structuur van het gehele ensemble. Drukte op de wegen en daarmee samenhangende maatregelen voor verkeersveiligheid tasten al snel de karakteristieke structuur van de Beemster aan.

De Beemster heeft de UNESCO-Werelderfgoedstatus. In het Besluit Algemene Regels Ruimtelijke Ordening (Barro, 2011) heeft het Rijk de Beemster als werelderfgoed vastgelegd. Hier zijn de Uitzonderlijke en Universele Waarden (UUW’s) van de UNESCO-beschrijving in opgenomen. De gemeente is ‘siteholder’ van het UNESCO-monument en heeft dit in haar ruimtelijk beleid verwerkt. Behoud van de samenhang van de onderdelen en het kenmerkende raster is uitgangspunt van provinciaal en gemeentelijk beleid. De kenmerken van De Beemster en het ‘Beemstererf’ zijn geborgd in verschillende gemeentelijke beleidsdocumenten.

De door UNESCO benoemde ‘Uitzonderlijke en Universele Waarde’ (UUW) van de Beemster zijn:

1. Het unieke, samenhangende en goed bewaard gebleven, vroeg zeventiende-eeuwse (landschaps)architectonische geheel van de droogmakerij De Beemster, bestaande uit:

• het vierkante gridpatroon van wegen en waterlopen en rechthoekige percelen;      
• de ringdijk en ringvaart (continuïteit en eenheid in vormgeving);
• het centraal gelegen dorp (Middenbeemster) op een assenkruis van wegen;
• bebouwing langs de wegen;
• de relatief hooggelegen wegen met laanbeplanting;
• de monumentale en typerende (stolp)boerderijen en restanten van buitens;
• de oude negentiende-eeuwse gemalen en molengangen;
• de structuur en het karakter van het (beschermde) dorpsgezicht van Middenbeemster;

2. Grote openheid;

3. Voor zover het werelderfgoed De Beemster samenvalt met het werelderfgoed De Stelling van Amsterdam, zijn de uitgewerkte universele waarden van het werelderfgoed De Stelling van Amsterdam tevens van toepassing op het werelderfgoed De Beemster.

De zuidzijde van de Beemster is tevens onderdeel van het UNESCO-monument Stelling van Amsterdam. In tegenstelling tot de Beemster heeft de Schermer geen UNESCO-bescherming. Een status als rijksbeschermd dorpsgezicht is voor de gehele Schermer in 2005 aangevraagd maar nog niet definitief aangewezen.

Met de reconstructie van de provinciale weg (N244) bij Omval kwam de infrastructuur in de Schermer te liggen. De groei van Alkmaar en de gemeentelijke herindeling kan mogelijke, toekomstige stedelijke druk aan de westzijde veroorzaken. Vooralsnog zijn er geen ontwikkelingen in de Schermer voorzien en zijn deze vanuit de cultuurhistorische waarde van het gebied ook niet gewenst.
De Eilandspolder is Natura 2000-gebied. De veenpolders in het ensemble zijn onderdeel van het Nationaal Natuurnetwerk (NNN) en worden beschermd als weidevogelleefgebied en stiltegebied. Het zuidwesten van de Schermer is ook weidevogelleefgebied.
De veenpolders bevatten aardkundige waarden vanwege de historische verkavelingen. Deze waarden gelden ook voor de ingesloten veenverkavelingen in de Schermer en Beemster. De terreinen van voormalige buitens in de Beemster zijn archeologisch beschermde monumenten.