Ontstaansgeschiedenis

De loop van het voormalige IJ en van de veenrivieren het Spaarne en de Liede zijn van grote invloed geweest op de ontwikkeling van dit landschap. Het ensemble bestond in de middeleeuwen nog grotendeels uit een ontoegankelijk veenmoeras dat achter de duinen was ontstaan en doorsneden werd door veenriviertjes. Omstreeks het jaar 1000 werd het veen in ontginning genomen door in het veen parallelle of gerende sloten te graven vanaf het Spaarne, de Liede en het IJ. Het huidige dorp Spaarnwoude is ontstaan op een oude strandwal, maar het is niet zeker of het dorp daar al vanaf het begin van de ontginning heeft gelegen. De andere ontginningseenheden (Haarlemmerliede, Hofambacht en Houtrijk) zijn ontgonnen vanuit de Liede en het IJ. De bewoners moesten in het veen hun voeten droog zien te houden, hier was geen strandwal om op te wonen. Dit deden ze door steeds verder het veen in te trekken en door kleine huisterpjes aan te leggen. Tal van deze veenterpen en andere sporen liggen nog als archeologische overblijfselen in het gebied. Uiteindelijk zijn de inwoners van Haarlemmerliede langs de dijk van de Liede gaan wonen en zijn de andere nederzettingen gemarginaliseerd. Slechts enkele boerderijen zijn er nog van over.

Om deze veenweidegebieden te beschermen tegen het (zee)water vanuit het IJ werd een stelsel van dijken (hoge slaperdijken in achterland, zomerkaden langs het IJ) aangelegd. Daarbij werd het Spaarne afgedamd bij het huidige Spaarndam. Via sluizen bij Spaarndam en Halfweg stond de stad Haarlem in contact met het IJ. De groeiende steden Haarlem en Amsterdam hadden vanaf 1631 een gegraven trekvaartverbinding (de oudste van Nederland) met een overstappunt in Halfweg, bij de sluis naar het Haarlemmermeer. Langs deze trekvaart werd in 1839 de eerste spoorlijn van Nederland aangelegd.

In 1852 viel de Haarlemmermeerpolder ten zuiden van het ensemble droog. De Lutkemeerpolder was een aangrenzend, natuurlijk meer dat in 1865 werd drooggemalen. Bij de aanleg van het Noordzeekanaal tussen 1865 en 1872 werd een groot deel van het IJ ten westen van Amsterdam drooggelegd en ingericht als landbouwpolders. De verkoop van de aangewonnen landbouwgronden kwam ten goede aan de Kanaalmaatschappij. De aanleg van het Noordzeekanaal en de polders vond gelijktijdig plaats: met grond uit het kanaal werden de dijken voor de droogmakerijen aangelegd. Zijkanalen moesten de op het IJ uitkomende wateren met het nieuwe kanaal verbinden. De landtong van Buitenhuizen werd doorgraven en eilanden, zoals Ruigoord, werden opgenomen in de nieuwe droogmakerijen. Forten van de Stelling van Amsterdam (1882 -1903) werden gebouwd om de accessen van ringvaart, trekvaart, spoorlijn en IJdijken te bewaken.

De droogmakerijen aan de zuidkant van het Noordzeekanaal gaven ruimte voor uitbreidingen van de haven van Amsterdam. Dit proces begon al kort na de voltooiing van het Noordzeekanaal. Sommige droogmakerijen verdwenen geheel onder het zand van de havenuitbreidingen. Bij de aanleg van de havens, volgens het Algemeen Uitbreidingsplan van 1934, werd een smalle groenstrook vrijgehouden ten zuiden van de havens. Deze zogenaamde ‘Brettenzone’ loopt langs Sloterdijk door tot in het Westerpark van Amsterdam. Aan de zuidzijde van de Haarlemmerweg en -vaart werden naoorlogse uitbreidingen van Amsterdam (Westelijke Tuinsteden) in de veenpolders aangelegd. De Osdorperbinnenpolder werd verveend en opgeleverd als droogmakerij Eendrachtspolder (1941).

De grootste uitbreidingen van de havens vonden plaats in de jaren 60 en 70 van vorige eeuw. Het oostelijke deel van de Houtrakpolder werd in de jaren 60 getransformeerd tot havengebied (‘het Zand van Joop’ (Den Uyl)). Om Amsterdam en Haarlem niet aan elkaar vast te laten groeien werd Spaarndam en de noordelijke Haarlemmermeer in 1958 bestempeld tot Rijksbufferzone. Het westelijke deel van de IJpolders werd ingericht als recreatiegebied. Slechts enkele stukken grond ten oosten van Spaarndam bleven voor akkerbouw in gebruik. Op deze gronden ligt een ruimteclaim voor toekomstige uitbreiding van de havens. In 1996 werd de Wijkertunnel onder het Noordzeekanaal geopend met de snelweg A9 vanaf het Rottepolderplein. De Westrandweg A5 werd in 2013 geopend.

Dynamiek

Het Bufferzonebeleid én het Luchthavenindelingsbesluit (LIB) bepalen in belangrijke mate de dynamiek van het gebied; verdere verstedelijking is uitgesloten. Veel gebieden zijn in beheer van het recreatieschap Spaarnwoude. Het recreatieschap zoekt naar nieuwe geldstromen en richt zich steeds meer op evenementen (zoals Dance Valley) en actieve durfsporten met bijbehorende faciliteiten. Omdat er een spanningsveld bestaat tussen de recreatieve doelstellingen en het ecologisch beschermingsregime wordt er een zoneringsplan opgesteld door de provincie.

Vanuit de havengebieden ligt er een lange-termijnclaim op het resterende deel van de Houtrakpolder. De voormalige suikerfabriek in Halfweg wordt tot Sugar City omgebouwd: een complex met kantoren en een ‘factory outlet’. In combinatie met station Halfweg-Zwanenburg kan dit een belangrijke ‘buitenpoort’ gaan vormen voor de recreatiegebieden. Bij station Haarlem Spaarnwoude vinden vergelijkbare ontwikkelingen plaats. In het stelsel van polders aan de westzijde van Amsterdam is het recreatiegebied De Tuinen van West, met onder meer stadslandbouw, in ontwikkeling. Om richting te kunnen geven aan de toekomst van de bufferzone stelde de Provincie in 2012 een visie op (Spaarnwouden en Meerpolders, bufferzone Amsterdam – Haarlem, Provincie NH, 2012).

Naast de reeds genoemde planologische regimes voor het hele ensemble zijn er enkele beschermingsregimes voor delen van het gebied. De strandwal waarop het dorp Spaarnwoude ligt is een archeologisch monument. De Stelling van Amsterdam heeft de status van Unesco- Werelderfgoed. Delen van het veenpolderlandschap en de recreatiegebieden vallen onder het Natuurnetwerk Nederland (NNN). De veenweidepolders rond het dorp Spaarndam zijn weidevogelleefgebied. Het westelijkhaven gebied is zoeklocatie voor windenergie.