Ontstaansgeschiedenis

De Vechtstreek was deel van een enorm veenkussen dat zich uitstrekte tussen de duinen en de Utrechtse Heuvelrug. De Vecht vormde in dit deel van het veengebied de centrale afwatering waarin veenrivieren als Gaasp en Gein uitmondden. Langs het zuidelijk deel van de Vecht, tussen Utrecht en Nederhorst den Berg, werd zandig materiaal uit de Oude Rijn afgezet en ontstonden oeverwallen. Rond 500 v.Chr. vestigden zich hier de eerste mensen. De Vechtstadjes Muiden en Weesp in het noorden dateren uit het begin van de middeleeuwen. Rond 1300 werden er op verschillende plaatsen kastelen en ridderhofsteden (Muiderslot, Gunterstein) gebouwd.

De venen werden in de middeleeuwen vanuit (de nederzettingen langs) de rivieren in ontginning genomen. Met evenwijdige sloten loodrecht op de Vecht, de Drecht, de Gaasp en de Diem werd het veen ontwaterd en geschikt gemaakt als landbouwgrond. Op enige afstand van de rivier ontstonden lintdorpen, zoals Kortenhoef en Ankeveen, die steeds verder het veen in verplaatst werden. Loosdrecht werd niet ontgonnen vanuit de Vecht, maar vanuit het riviertje de Drecht, waar de overgebleven verkaveling nog als een veer omheen ligt. Hierbinnen liggen de lintdorpen in hoefijzervorm. Door de ontwatering daalde het veen en werd het steeds natter. Akkerbouw werd onmogelijk in het gebied en men ging over op veeteelt. Na verdere bodemdaling werd turfwinning (het afgraven van de landbouwgrond) op veel plaatsen het meest profijtelijke bedrijfsmodel. De turfwinning voorzag de groeiende steden van brandstof, maar hierdoor ontstond in het gebied een patroon van petgaten en legakkers. Door verdergaande vervening en het wegslaan van legakkers door wind en golven ontstonden in de 18e en 19e eeuw de Vinkeveense en Loosdrechtse Plassen. De Bethunepolder aan de zijde van Utrecht en de natuurlijke meren Horstermeer en Naardermeer werden drooggemaakt maar hielden last van kwel. Het Naardermeer werd na militaire inundatie (1626) en na pogingen tot drooglegging niet meer in cultuur genomen (1886).

In de middeleeuwen ontstond door stijging van de zeespiegel en ontwatering van het veen een open verbinding tussen het Almere en de Waddenzee waardoor de Zuiderzee ontstond. Het werd noodzakelijk het land te beschermen tegen de zee en daarom werd in de 13e eeuw het gebied bedijkt en de Diem afgesloten. De Vecht was een belangrijke handelsroute naar Utrecht en bleef open. Pas in 1437 werd bij Hinderdam een waterkering met sluis gebouwd. In 1674 werd de Groote Zeesluis in Muiden gebouwd.

De Vechtstreek ontwikkelde zich in de 80-jarige oorlog als een ‘strategisch landschap’ met vestingsteden Weesp, Muiden en Naarden die deel uitmaakten van de Oude- en Nieuwe Hollandse Waterlinie. De forten en schootsvelden van Muiden en Weesp werden later toegevoegd aan de Stelling van Amsterdam. In aanloop tot de Tweede Wereldoorlog is de Stelling versterkt met bunkers.

In de 17e en 18e eeuw komt wonen langs de Vecht in trek bij rijke Amsterdamse kooplieden die er buitenverblijven laten bouwen. Een indrukwekkende reeks van fraaie buitenplaatsen was het gevolg. Via de ‘s-Gravelandsche Vaart werd zand voor uitbreiding van Amsterdam vervoert, de landgoederen en buitenplaatsen daar ontstonden uit deze ontginning (zie ook ensemble Het Gooi).

Na de Tweede Wereldoorlog ontstond door toename van het autobezit de behoefte om buiten te wonen. Forensen vestigen zich in de uitbreidende vestingstadjes. Het tracé van de voorloper van de rijksweg A1, de Rijksstraatweg, ontstond als jaagpad (later stoomtramverbinding) op de kade langs de oude trekvaarten en groeide uit tot een autonoom stelsel van steeds breder wordende infrastructuur.

Dynamiek

Het meest in het oog springend is de aanpassing van infrastructuur. De snelweg A1 is recentelijk verlegd en verbreed en gaat nu onder de Vecht door (aquaduct). Met de reconstructie van de A1 worden ook cultuurhistorische en ecologische doelstellingen gerealiseerd. Daarnaast worden het Natuurnetwerk Nederland (NNN) aangelegd en het natuurareaal (Natura2000) uitgebreid.

De druk op de woningmarkt is groot door de nabijheid van Amsterdam en Hilversum. In de Bloemendalerpolder ten noorden van Weesp en op het KNSF-terrein ten westen van Muiden worden nieuwe woongebieden ontwikkeld. De oude ontginningslinten verdichten door nieuwbouw en transformatie van bedrijfslocaties.

De Vechtstreek is belangrijk voor de recreatie en kent veel route-gebonden vormen van recreatie (fietsen, wandelen, varen), gericht op het beleven van natuur en cultuurhistorie. De Diemerscheg vormt een van de groene scheggen van Amsterdam, maar het recreatiegebied is sterk versnipperd door snelwegen. Met nieuwe routes en meer natuurkwaliteit wordt geprobeerd het gebied aantrekkelijker te maken en te beschermen. In het Loosdrechts plassengebied loopt een gebiedsproces onder regie van de provincie waarin met combinaties van natuurbeheer, recreatief ondernemerschap de landschappelijke kwaliteit wordt versterkt en de inrichting van de openbare ruimte en het zicht op het water wordt verbeterd.

De ruimte voor nieuwe ontwikkelingen is beperkt. Grote delen zijn beschermd als Natura2000 en Bufferzone. De Aetsveldse Polder en het gebied tussen Muiden en Muiderberg zijn weidevogelleefgebied. Het Naardermeer en de Aetsveldse Polder zijn aardkundig monument. De Vechtstreek is een gebied van archeologisch belang. Grote delen, zoals de veenplassen en de keileemopduiking van Muiderberg zijn aardkundig waardevolle gebieden en er zijn meerdere stiltegebieden binnen het ensemble. De Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie hebben de status van UNESCO-Werelderfgoed.