Landschappelijke karakteristiek
De Westfriese Omringdijk vormt door zijn herkenbare dijkprofiel grotendeels een duidelijke rand aan de noord-, west- en zuidzijde van het ensemble. Vanaf de dijk is het verschil tussen enerzijds het oude zeekleilandschap en anderzijds de nieuwere aandijkingen en droogmakerijen goed te beleven.
Hierbinnen ligt het oude zeekleilandschap met een grote droogmakerij, de Heerhugowaard, en enkele kleinere, verspreid liggende droogmakerijen (droogmakerijenlandschap). Het zeekleigebied heeft door de ontstaansgeschiedenis de karakteristieken van een veenontginningsgebied, vooral herkenbaar aan de lange veenlinten en opstrekkende verkaveling haaks op de linten. De voormalige getijdegeulen zijn herkenbaar als relatief hooggelegen kreekruggen. De voormalige wadvlakten vormen laaggelegen en overwegend open kommen.
In het noordelijk deel (rond Schagen) ligt het gave open weidelandschap. Hier is een meer historische, onregelmatige verkaveling herkenbaar met (lange) linten en lintdorpen, beplanting langs de linten en veel sloten. De linten zijn vaak gesitueerd op de kreekruggen. Langs de linten is stap voor stap ontwikkeld: vaak is per perceel bebouwing en beplanting toegevoegd. Ook hier heeft ruilverkaveling plaatsgevonden, maar dit heeft het landschap weinig ingrijpend veranderd. Wel is ook hier de ontsluiting via de weg belangrijker geworden dan het vervoer over water.
Het middendeel is een mozaïeklandschap met zeekleigronden en kleinere droogmakerijen, waarin zowel historische structuren overeind zijn gebleven, maar waar ook ingrijpend vernieuwd is ten tijde van het landinrichtingsproces. Aan de binnenzijde van de Westfriese Omringdijk ligt de nog gave historische, onregelmatige verkaveling met kortere en langere bebouwingslinten.
Rond Waarland en in het zuidwestelijk deel (Warmenhuizen, Tuitjenhorn en Geestmerambacht) heeft de ingrijpende ruilverkaveling geleid tot een droger en grootschaliger landschap met linten, verspreid liggende bebouwing en slechts hier en daar beplanting. In het gebied liggen ook enkele kleinere droogmakerijen, maar die zijn nauwelijks herkenbaar in het landschap. Rond Waarland zijn veel sloten en andere waterstructuren verdwenen, maar er zijn nog wel enkele ringsloten terug te vinden. Het recreatiegebied Geestmerambacht bestaat uit een recreatieplas in een parkachtige setting, met een groene verbinding richting Park Luna.
Hiernaast liggen de historische lintstructuren die gesitueerd zijn op oude dijken (Langedijk) en op de strandwallen (Oudorp en Sint Pancras). Bijzonder was en is het historische waterlandschap bij Broek op Langedijk, ‘Het rijk der duizend eilanden’. Een deel van dit gebied, rond Oosterdel, is bewaard gebleven.
Aan de zuidzijde van het ensemble, in droogmakerij Heerhugowaard, is de verstedelijking in het HAL-gebied dominant. Deze grote droogmakerij heeft een planmatige, rechtlijnige opzet met, buiten het verstedelijkt gebied, enkele losliggende linten. De dijk en boezem van de droogmakerij zijn herkenbaar in het landschap. Het veenlandschap rond Veenhuizen kwam bij de inpoldering van de Heerhugowaard binnendijks te liggen.
Aan de zuidrand ligt Oterleek met een lintdorp dat gesitueerd is op een oude dijk. Dit gebied behoort tot het landschap van Laag-Holland en is nog herkenbaar als veenweidelandschap. Het voormalig eiland (veen) kwam door de aanleg van de Westfriese Omringdijk binnendijks te liggen.
Grote waterstructuren zijn de Schermerringvaart, de ringvaart van de Heerhugowaard, het Noordhollandsch Kanaal, het kanaal Schagen-Kolhorn en het kanaal Alkmaar-Kolhorn.