Landschappelijke karakteristiek

Het ensemble bestaat uit een waterrijk veenpolderlandschap en een grote en twee kleinere droogmakerijen.

Het veenpolderlandschap bestaat uit onvergraven veen met een onregelmatig, vaak historisch verkavelingspatroon. Het resultaat van de veenontginningen is een kleinschalig zeer open landschap, met talloze eilandjes van trilveen en een zeer fijnmazig patroon van grillige veenwaterlopen, waardoor het gebied zeer waterrijk is. Het Wormer- en Jisperveld is nu het grootste aaneengesloten veenweidegebied van West-Europa en wordt beheerd door Natuurmonumenten. Het Ilperveld is ook natuurgebied en wordt beheerd door Landschap Noord-Holland.

Het veenpolderlandschap is veelal gebruik als grasland (veenweide). De landjes in de veengebieden zijn alleen geschikt voor veeteelt. De koeien worden in dit moeilijk toegankelijke waterrijke gebied per boot vervoerd. Dijken en sluizen beschermen de laaggelegen weilanden tegen het afkalvende water en kleine watermolentjes zorgen ervoor dat de waterhuishouding op peil blijft. De gebieden zijn in trek bij recreanten om te fietsen, wandelen en varen.

De middeleeuwse ontginningstructuur is nog in het gebied te zien. Daarom hebben het Ilper, Wormer- en Jisperveld niet alleen waarde als belangrijk natuurgebied, maar ook als belangrijk en ongeschonden cultuurhistorisch landschap.

In het veenpolderlandschap is de relatie tussen het water en het lint van groot belang. Zeker in de kernen, maar ook steeds meer in het landelijk gebied staat deze relatie tussen water en lintbebouwing onder druk door demping van de wegsloot, aanleg van brede dammen en lange duikers, hoge walbeschoeiingen of oprukkende verharding van wegen en erf. Op diverse plekken, met name in Den Ilp, Landsmeer en Jisp is de bestaande wegsloot nog goed herkenbaar. Maar ook hier staat de relatie water en lint onder druk, bijvoorbeeld wanneer bruggen worden vervangen door (soms meerdere) brede dammen.

In dit veenpolderlandschap ligt een grote droogmakerij, de Wijde Wormer, en twee kleinere droogmakerijen, de Enge Wormer en de Schaalsmeerpolder. De droogmakerijen liggen lager dan het veen, ze hebben een rechthoekige verkaveling en zijn vooral in gebruik als grasland. De Wormer wordt doorsneden door de snelweg A7 en heeft twee bebouwingslinten met daaraan veel stolpen. De kleinere droogmakerijen hebben enkele boerderijen, vaak langs de ringdijk gebouwd.

Recreatiegebied het Twiske heeft een heel eigen en afwisselend karakter, met zwemplas de Stooterplas, sportvoorzieningen, ligweides, grasland en bomen. Het gebied is met een ringvaart en ringweg gescheiden van de omgeving, zoals het Ilperveld.

Openheid en ruimtebeleving

Het landschap in dit ensemble varieert van matig open tot zeer open, waarbij de ringdijken door hun beperkte hoogte de openheid nauwelijks inkaderen. Vanaf deze net iets hoger gelegen ringdijken is er wel prachtig zicht op de lager gelegen polders en over het veen. Zowel in de droogmakerij als in de veenpolders zijn het de lange bebouwingslinten, met stolpen en bakens als kerken en een enkele molen, die de openheid geleden. Vanuit deze lintbebouwing zijn er prachtige doorzichten naar het omringende polderlandschap.

Droogmakerij de Wijde Wormer varieert van matig open langs de linten Noorder- en Zuiderweg, tot zeer open langs de A7 en tussen de linten en de ringvaart. Rijdend over de A7 is de openheid goed te beleven. Het zeer open gebied ten noorden van de Noorderweg gaat over in de naburig gelegen zeer open veenpolders. Het gebied (droogmakerij en veen) ten zuiden van de Zuiderweg tot aan het Twiske is open tot zeer open. Ten westen van Oostzaan en ten oosten van Den Ilp is het landschap zeer open.

Het veengebied ten noorden en westen van Oostzaan (het Oostzanerveld) is als natuurgebied deels verruigd maar wordt nog steeds voor de veehouderij gebruikt. In het Ilperveld heeft de openheid nog een heel grote maat en is zeer kwetsbaar omdat bijna elke ruimtelijke ingreep zichtbaar is in het vlakke land. Door de onregelmatige historische verkaveling, het ontbreken van opgaande begroeiing in combinatie met de waterlopen is het landschap uitermate afwisselend en aantrekkelijk maar tegelijk zeer open en ruimtelijk, als een oneindig landschap. Het Noordhollandsch Kanaal is een vrij transparante rand aan het ensemble. Het landschap loopt aan beide zijden van het kanaal door.

Het Twiske ligt als een recreatie-eiland in het veen. Het is als geheel matig open, met een afwisseling van open ruimten en bos.

De randen van het ensemble worden ruimtelijk gevormd door de stadsrand van Zaanstad met de A8 en de hoogspanningsleiding, de beplante hoge ringdijk van de Beemster, de stadsrand van Amsterdam met de A10 en de hoogspanningsleiding. Aan de oostzijde vormt het Noordhollandsch Kanaal een fysieke barrière, maar het landschap loopt (visueel) gewoon door.

Langs de oostoever van de Zaan zijn molens hersteld en andere molens zijn hiernaartoe verplaatst, als onderdeel van de Zaanse Schans. De molens vormen samen met de kerktorens in de dorpen en de stolpen de markante bakens in het open landschap.

De Stelling van Amsterdam loopt direct ten noorden van dit ensemble. De schootsvelden van de forten liggen deels binnen het ensemble. Deze ‘verboden kringen’ met een straal van een kilometer vanaf het fort moeten openblijven.

Ruimtelijke dragers

De ruimtelijke dragers van dit ensemble zijn historische kavel- en slootpatronen in combinatie met de zeer lange bebouwingslinten in het veen en het patroon van vrijstaande agrarische bebouwing in de droogmakerijen.

Beeldbepalend zijn de drie zeer langgerekte linten door het veen (Wormer-Oost/Jisp, Oostzaan en Den Ilp) en de twee linten in de Wijde Wormer (Noorder- en Zuiderweg).

Voor deze bebouwingslinten in het veen is de ontginning structurerende geweest: de boerderijen liggen veelal naast elkaar in op een eigen kavel. Soms is dit langs een dijk, maar vaak ook daar waar zich nederzettingen bevonden op het moment dat de ontginning voltooid was. De karakteristieke houten woningen (Zaans groen, blauw en grijs) en de stolpen zijn onderdeel van de ontstaansgeschiedenis van het landschap. Delen van de linten zijn uitgebreid tot kernen. Op andere delen is langs de linten een mix aan functies terecht gekomen die soms tot flink ver in het veenweidegebied gelegen zijn. De bebouwingslinten in het veenpolderlandschap lijken door de geleidelijke tweezijdige verdichting oneindig – kenmerkend voor dit gebied.

De linten vormen dragers voor reeksen stolpen. De stolpenreeksen aan de linten in de Wormer, bij Jisp en bij Purmerland vormen stolpenstructuren (zie structuur Stolpenstructuren).

De ringdijken van de Wijde en Enge Wormer en de Schaalsmeerpolder zijn vanwege hun geringe hoogte in mindere mate ruimtelijke dragers. Vanuit de droogmakerij zijn ze herkenbaar als rand/drager, vanuit het veen zijn ze ruimtelijk minder dominant in het beeld. Ditzelfde geldt voor de rand langs de Starnmeerpolder, de Knollendammervaart, die zich nauwelijks in de hoogte verheft.

Aan de noordzijde vormt de ringdijk van de Beemster een duidelijke rand aan het ensemble door zijn hoogte en beplanting.

De Stelling van Amsterdam, met meerdere forten en schootsvelden, loopt langs deze ringdijk, direct ten noorden van dit ensemble.

De A7 loopt naast de middenas van de Wijde Wormer en is hier en daar beplant, maar vormt geen echte drager.

Het Noordhollandsch Kanaal vormt aan de oostzijde een ruimtelijke drager voor incidentele bebouwing met bijbehorende beplanting (individueel en bij Watergang) en ten noorden van Watergang een transparante bomenrij (zie ook structuur Vaarten en kanalen).

De Zaan is van oudsher een zeer belangrijke ruimtelijke drager voor de verstedelijking en de industriële ontwikkeling van de Zaanstreek. De rivier ligt nu grotendeels in het stedelijk gebied en raakt pas voorbij de Prins Clausbrug aan dit ensemble, maar dit levert dan ook direct een uniek landschap op. Aan de oevers staat veel cultureel erfgoed.