Stolpenzwermen (keileemlandschap)

Op Texel en het voormalige eiland Wieringen zijn de stolpen over de hoger gelegen delen van het landschap heen ‘gestrooid’. Naast de ook elders voorkomende Noord-Hollandse en Westfriese stolpen, kennen Texel en Wieringen een eigen stolpvariant die nergens anders voorkomt. Zo heeft Texel de schapenboet, een klein type stolp met een hoge, houten gevel tegenover de overheersende windrichting, die fungeert als hooiopslag en schuilhok voor schapen in de winter. Op Wieringen staat nog een aantal stolpen van het Wieringer stolpentype waarbij het dubbele vierkant van de stolpschuur haaks op het langhuis is geplaatst en waarbij het dubbele vierkant aan de lange zijde met een hoge houten gevel is afgetimmerd (skuurskot).

Schapenboeten staan vooral op de keileembult van Texel. Ze staan solitair in het open landschap en op gronden ver van de boerderij. Ze zijn niet door sloten en bomen in het landschap verankerd zoals de meeste Noord-Hollandse stolpenstructuren. De boet staat ‘met de kont in de wind’ naar het westen gericht. De hoge kant ligt in de luwte en dient als beschutting voor het wolvee. Samen met tuunwallen (aarden walletjes van plaggen) en drinkkolken typeren ze het karakteristieke landschap van de schapenhouderij.

De Wieringer stolpboerderijen staan in de hoger gelegen delen van het eiland. Ze staan soms schots en scheef ten opzichte van de weg; soms met hun voorgevel of zijgevel aan de weg en soms van de weg af. Het skuurskot is zo georiënteerd dat de wind er het minst vat op heeft.

De schapenboeten staan vrij in het veld en zijn daardoor van ver af zichtbaar. Ook de andere stolpboerderijen hebben weinig beplanting rondom en domineren het open landschap in het Texelse buitengebied.

De Wieringer stolpen staan in veel kleinschaliger, meestal hoger gelegen delen van het landschap. Hier zijn de wegen kronkelig, is er meer wegbeplanting en veel meer erfbeplanting. Vooral langs de Stroeërweg domineren de stolpen het beeld.

Op Texel en Wieringen is nauwelijks sprake van historische lijnen waarlangs boeten en stolpen zijn gebouwd. Op de pleistocene kern van Texel was de beschikbaarheid van zoet water een bepalende factor en in de oude polders waren de stolpenstructuren veelal gesitueerd langs polderwegen zoals de Westerweg. Ook staan ze rond de dorpen en op de rand van het keileemgebied (de Hoge Berg).

Linten langs de Binnenduinrand (strandwallen- en strandvlaktenlandschap)

De stolpboerderijen staan op de hoger gelegen zandige stroken land tegen de jonge duinen aan. In het zuidelijk deel van Noord-Kennemerland komen niet veel stolpen voor. De meeste staan daar in linten van diverse bebouwing, waarbinnen ze geen hoofdrol spelen. Verreweg het meest bijzondere is het lint van de Heereweg tussen Schoorl en Camperduin, met veel karakteristieke en goed bewaarde stolpen, waarvan de meeste geen agrarische functie meer hebben. Een ander duinrandlint ligt bij De Koog op Texel. Bij Castricum vormt de Breedeweg een klein zandlint met stolpen. In Bergen ligt een tiental stolpen op de zuidoostelijke strandwal (haakwal) van Zanegeest en Baakmeergeest.

Het patroon van de stolpenstructuren wordt geheel bepaald door de hooggelegen, noord-zuid-lopende strandwallen en duinranden, en liggen aan de doorgaande wegen, zoals de Heereweg.

Het stolpenlint tussen Schoorl en Camperduin ligt op de scherpe overgang van de beboste hogere duinen naar de langzaam aflopende open geestgronden en vervolgens de lagergelegen polder. Stolpen staan aan beide kanten van de weg en zijn in de loop der tijd steeds verder ingebouwd. In tegenstelling tot de meeste andere stolpenstructuren zijn binnen de duinrandlinten de stolpen en hun erven niet door sloten en bomen in het landschap verankerd. De erven worden gemarkeerd door lage erfafscheidingen, vaak hagen die direct langs de weg staan.

Kenmerkend voor de duinrandstolpstructuren is de geslotenheid aan de duinkant en de openheid naar de polder toe. Dit contrast in ruimtebeleving – heel sterk bij Schoorl – is uniek in Noord-Holland. Via het erf van de stolpen is hier en daar vrij uitzicht op de polder. Juist om het sterke contrast te ervaren zijn deze doorzichten van groot belang.

Stolpstructuren in de duinrand liggen allemaal langs historische structuurlijnen (zoals de Heereweg en de Breedeweg) en met de duinrand verbonden, laat-middeleeuwse dijken.

Polderlinten (droogmakerijen- en aandijkingenlandschap)

Stolpenstructuren aan rechtlijnige wegen in de droogmakerijen weerspiegelen het oorspronkelijke beeld van de polder vaak goed, omdat veel van de stolpen nog steeds een agrarische functie hebben. Stolpboerderijen staan op de kop van de agrarische erven, veelal langs de kaarsrechte wegen. Karakteristiek zijn de grote piramidevormige kappen die tussen de bomen door schemeren of boven de boomkruinen uitsteken. In de Zijpe, de Wieringerwaard, de Beemster, de Schermer, de Wormer, de Purmer, de Bennemeer, de Wogmeer, de Baarsdorpermeer en de Heerhugowaard zijn polderlinten als stolpenstructuren te vinden.

Voor iedere droogmakerij is een eigen, rationeel ontwerp gemaakt. Stolpen staan in de bouwzones langs de ontsluitingswegen en van origine aan de ringdijk. De stolp is hèt bouwtype voor de boerderij in de 17e eeuwse droogmakerijen. Er is een nauwe samenhang tussen stolp, erfindeling en kavel, met verschillen per droogmakerij. Erfsloten en laanbomen op het erf voegen zich naadloos in het slotenpatroon en de wegplanting van de grotere droogmakerijen. In de Schermer liggen erven met een dubbele sloot en windsingel rond de stolp.

De polderlinten laten een grote openheid zien met lange zichtlijnen. Stolpen zijn, buiten de kernen, heel prominent aanwezig. Ze bepalen het beeld binnen de polderlinten. De beplantingstructuur, bestaande uit loofhout, en heesters en vaak ook een boomgaard, staat op en rond de erven (laanbomen) en geeft vanaf de weg vaak een vrij zicht op de voorgevel. De kappen van de stolpen zijn daardoor van verre, vanaf de ringdijken en parallelwegen, goed te zien. Tussen de stolpen staat relatief weinig andere bebouwing die zich bovendien beperkt tot één bouwlaag met kap zoals de oude landarbeiders- en tuinderswoningen. Uitzondering hierop vormen de dorpen als Middenbeemster, Zuidschermer en Stompetoren.

De polderwegen, -vaarten en -dijken zijn de ruimtelijke dragers voor de stolpenstructuren.

Westfriese linten (oude zeekleilandschap)

West-Friesland is het land van kilometerslange lintbebouwing met daarbinnen vaak prominent de stolpboerderijen. Die stolpen staan op de kop van langgerekte weidekavels. De Westfriese stolpenlinten liggen allen binnen de Westfriese Omringdijk. In het midden van West-Friesland, tussen Hoogwoud en Hauwert, zijn de stolpenlinten het best bewaard gebleven.

Het beeld van de Westfriese stolpenlinten is afwisselend, kleinschalig en idyllisch. De stolpen staan alleen aan de langgerekte gebogen linten, niet aan de dwarswegen. De linten liggen deels op de kreekruggen waar de veennederzettingen na bodemdaling naar toe verhuisden. Aan de linten op nog steeds herkenbare kreekruggen als De Weere, Zandwerven, Schellinkhout en Hauwert zijn de stolpen wat hoger gelegen dan de weg zelf. De stolpen staan vaak tussen andere, meer kleinschalige bebouwing in. Ze zijn naar de weg gericht, op de kop van een lange en smalle kavel, die meestal omgeven is door brede sloten. Achter de stolpen staan bijgebouwen, binnen het kavelpatroon.

Vaak bestond de inrichting van de openbare ruimte uit een weg en een wegsloot. Wegsloten in dorpslinten zijn na 1950 uit verkeersoogpunt vaak gedempt, maar in dorpen als Twisk en Abbekerk zijn deze nog aanwezig. Deze inrichting bepaalt de situering van de stolpen. Aan de wegzijde staat de bebouwing vaak dicht op de weg. Aan de slootzijde staat de bebouwing achter de sloot, op grotere afstand van de weg. De stolpen volgen de verkavelingsrichting: als deze schuin op de weg is, staan de voorgevels ook schuin op de weg, zoals bijvoorbeeld in Sijbekarspel en Twisk.

Twee linten zijn opvallend recht, ze zijn van andere oorsprong: Zwaagdijk is ontstaan langs een middeleeuwse dijk, de Langereis is ontstaan als (rechtgetrokken) afwateringskanaal van de Polder Heerhugowaard.

Westfriese stolpenlinten zijn veel kleinschaliger en meer divers dan de linten in de droogmakerijen. De linten verschillen onderling aanmerkelijk van karakter. De meeste linten zijn buiten de dorpskernen halfopen en in de dorpskern verdicht. Er is daardoor soms een minder directe zichtrelatie tussen de stolpen onderling of tussen stolp en landschap. De geselecteerde stolpenstructuren hebben (met uitzondering van het gebied tussen Obdam, Spanbroek en Wognum) steeds open landschap aan beide zijden van het lint, maar daar staat vrijwel altijd een opvallend hoge kwaliteit van stolpen en erven tegenover, met relatief meer beschermde monumenten en drie beschermde dorpsgezichten (Barsingerhorn, Kolhorn en Twisk).

De stolpstructuren staan aan historische linten die vaak al op kaarten van circa 1700 zijn afgebeeld. Sommige Westfriese dorpslinten zijn nauwelijks meer als structuren te herkennen doordat de wegsloten zijn gedempt, het straatprofiel is verbreed en vervlakt, er veel nieuwbouw tussen de stolpen is verschenen en stolpen zelf ingrijpend zijn vernieuwd of herbouwd. In de aangegeven stolpenstructuren is de samenhang tussen historisch lint, de erven en de stolp het best bewaard gebleven.

Veenlinten (veenpolderlandschap)

Veenlinten liggen in Waterland, de Zaanstreek en in Polder De Zeevang. Langgerekte, dicht bebouwde en beplante dorpslinten met daarbinnen stolpboerderijen doorsnijden het open veenweidegebied van de veenpolders. Typerend voor de veenlinten zijn de houten langhuisstolpen met hun langgerekte voorhuizen en houten hooihuizen achter op het erf.

In de veenlinten staan de stolpen vrijwel altijd in of bij de dorpen. De stolpen en bijgebouwen, zoals de hooihuizen, houten kapschuren en moderne stallen, liggen aan de ontginningsas en volgen de verkavelingsrichting. Als deze richting schuin op het lint is, staan de voorgevels ook schuin op de weg, zoals bijvoorbeeld in Assendelft. In tegenstelling tot de andere gebieden zijn de darsdeuren meestal niet in voor- of achtergevel gesitueerd maar in de zijgevel (vaarboerderijen). De erven van de stolpen zijn omgeven door opvallend brede sloten. Deze sluiten aan op de grillige, brede waterlopen van de veenpolder waardoor stolpen en erven zich naadloos voegen in het landschap. Typerend voor de veenlinten zijn de houten kapbergen (of kaakbergen) achter op de erven. Deze hebben als kern een vierkantsconstructie en worden ook wel onvolledige stolpen genoemd. Veel stolpen zijn bereikbaar via een toegangsbrug over de wegsloot en hebben een groen erf met dichte beplanting, oorspronkelijk als windbescherming.

Het slotenrijke weidelandschap rond de veenlinten is heel open. Het contrast met de sterk verdichte linten is daarom groot.

Tussen de stolpen staat veel andere bebouwing en de erven van de stolpen zijn vrij dicht beplant. Hierdoor zijn de stolpen niet dominant in het straatbeeld. Dit geldt in nog sterkere mate voor de houten stolpschuren en hooihuizen die achter op het erf liggen, waardoor ze niet opvallen vanaf de weg. Het stolpensilhouet, daarentegen, is goed te ervaren vanuit het open weidelandschap (met name in Holysloot, Watergang en Zuiderwoude).

De stolpenstructuren staan aan historische lijnen: wegen of vaarten.

Dijklinten (dijkstructuren door Noord-Holland)

Dijken zijn opvallende, krachtige structuren in het Noord-Hollandse landschap. Stolpen die aan de dijk staan, zijn door hun lagere ligging aan de dijkvoet, ondergeschikt aan de dijk. Dijklinten zijn te vinden langs de Westfriese Omringdijk, een deel van de Noorder IJdijken en Noorder Zeedijken en een deel van de ringdijken van de Beemster en de Schermer.

Er zijn twee typen dijken met bebouwing van stolpen: ringdijken en voormalige zeedijken. De samenhang tussen dijk en stolpen verschilt per type. Langs de ringdijken van de Beemster en de Schermer loopt de ringvaart aan de ene kant parallel aan de dijk en staan stolpen aan de voet van de dijk aan de andere kant, meestal achter de teensloot van de dijk. Langs de Oostdijk van de Beemster staan laanbomen op de dijkkruin. Stolpen liggen aan de ‘dijkstoepen’, de weggetjes die schuin tegen de dijk oplopen, en vormen zo een karakteristiek beeld in de droogmakerijen. Bij de Westdijk van de Schermer zijn de dijkstoepen verwijderd en is een parallelweg aangelegd langs de ingekorte erven.

Dijklinten hebben een driedimensionale ruimtebeleving en verschillen daarmee van de andere stolpenstructuren in het overwegend vlakke landschap. Vanaf de dijken met de weg op de kruin is het uitzicht weids, de dijk is in het landschap zeer aanwezig. Stolpen zijn aan de dijk ondergeschikt en staan vaak ver uit elkaar. Maar juist door de openheid liggen de stolpen toch dominant in het landschap en zijn ze van verre zichtbaar, als ‘oases’ in het landschap.

Voor dijklinten is de dijkstructuur van het grootste belang; de stolpen ‘hangen’ immers aan de dijk. Langs alle dijken vond bebouwing van stolpen alleen plaats binnendijks aan de landzijde, dus aan de veilige kant. Stolpen kwamen altijd aan de voet van de dijk, bij de landerijen te liggen. De weg lag dan óf op de dijk, óf onderlangs, tussen de dijk en de stolpen in.