Ontstaansgeschiedenis

De westelijke Waddenzee heeft zich gevormd achter een ooit bijna gesloten duinenrij. Na de ijstijden rees de zeespiegel en zette de zee een richel van zand af op de overgang naar land waarop een bijna gesloten duinenrij zich ontwikkelde. Achter deze duinen ontstonden uitgestrekte veengebieden. Rivieren zochten hier doorheen hun weg naar zee. Vanwege de stijgende zeespiegel en sterke stroming kon het zeewater diep het veen binnendringen en werden langzamerhand grote delen van het veen weggeslagen. Rond 800 vormde het Vlie een waterverbinding tussen het centraal gelegen binnenmeer Aelmere en de Noordzee.

Omstreeks 1200 ontstonden de westelijke Waddenzee en de Zuiderzee als gevolg van stormvloeden in 1170 (Allerheiligenvloed) en 1196 en ontginning van het veen. Door de ontwatering van het veen voor landbouw klonk het veen in, kwam het lager te liggen, en kon het makkelijker overstromen. Het veenriviertje Maresdeop brak vanuit het westen door het veen en maakte contact met het Vlie. Het ontwikkelde zich in de loop der tijd tot de brede getijdengeul, het Marsdiep, zoals we het nu kennen. De westelijke Waddenzee liep permanent onder water en de Zuiderzee werd een brakke binnenzee. Texel en Wieringen werden eilanden.

Dat Texel en Wieringen, in tegenstelling tot de andere Waddeneilanden, op hun plaats bleven liggen kwam door hun kern van keileem. Deze opduikingen ontstonden in de voorlaatste ijstijd als gevolg van opstuwing door landijs. De ‘hardheid’ van het ‘Texel Hoog’ was bepalend voor de huidige vorm van de kust. In latere tijden ontstonden rondom deze keileembult een gordel van verspoelde dekzandgronden, strandwallen, duinen en strand (het ‘Oude Land’).
Het voormalig eiland Wieringen bestaat uit een reeks keileembulten afgewisseld met lagere delen (‘kogen’). Vanaf de 15e eeuw ontwikkelde Texel zich tot logistiek knooppunt van de internationale vloothandel: de Reede van Texel, de ankerplaatsen nabij de haven van Oudeschild. Hier lagen de schepen voor anker, wachtend op het juist moment om de Noordzee op te varen. Het drinkwater voor de schepen kwam uit putten en werd via de Skilsloot naar de schepen gebracht. De Reede werd bewaakt vanuit fort De Schans. Tijdens de Gouden Eeuw beleefde de Reede hoogtijdagen. Op de bodem van de Waddenzee liggen nog veel scheepswrakken van schepen die hier vergingen.
In de 16e en 17e eeuw verbond men op Texel het land rond de Hoge Berg met een zanddijk met de kleinere, meer noordelijk gelegen eilandkern Eijerland. Deze eilandkern was eind 13e eeuw van Vlieland gescheiden door het ontstaan van het Eijerlandse gat. Onder leiding van de Antwerpenaar De Cock werden de kweldervlakte aan de wadzijde voor landbouwdoeleinden ingepolderd. Later werden aan de rand van deze polder meer kwelders ingedijkt. Zo ontstond de huidige vorm van de Waddenkust van Texel.

Dijkdoorbraken en overstromingen kwamen in het kustgebied veelvuldig voor. Na de grote overstroming in 1916 werd definitief besloten de Zuiderzee af te sluiten en delen in te polderen. In 1918 trad de Zuiderzeewet in werking. De grote man achter dit plan was ingenieur en later minister Cornelis Lely. In 1920 werd het eerste deel van de Zuiderzeewerken aanbesteed: de aanleg van de 2,5 kilometer lange Amsteldiepdijk naar het eiland Wieringen (realisatie 1924). De Balgzanddijk werd in 1928 hierop aangesloten.

Op 28 mei 1932 werd de Afsluitdijk ter hoogte van het voormalige Vlie (de plaats waar nu het monument staat) gesloten. Een jaar later werd de dijk opengesteld voor het wegverkeer. Aan beide zijden van de Afsluitdijk bouwde men tussen 1932 en 1936 militaire verdedigingswerken met kazematten: de Stelling van Den Oever aan de kant van Noord-Holland en de Stelling bij Kornwerderzand aan de Friese zijde. In de jaren ‘70 is de reservering voor de spoorlijn gebruikt om de tweebaans betonweg te verbreden tot vierbaansnelweg A7.

Door de inpoldering van polder Koegras in 1817 en de Anna Paulownapolder in 1846 werd het Balgzand, een kweldervlakte aan de noordzijde van het vaste land, een stuk kleiner. Bij de aanleg van de Amsteldiepdijk in 1924 werd het Balgzand weer een stuk kleiner en werd het Amsteldiep, de verbinding met de Zuiderzee, afgesloten. Zeestromingen veranderden van richting en het Balgzand is sindsdien door de afzetting van slib veel slikkiger geworden. Aan de voet van de Balgzanddijk en de Amsteldiepdijk ontwikkelden zich kwelders die bij hoogwater van groot belang zijn voor vogels.

Nadat bij de watersnoodramp van 1953 op Texel verschillende dijken doorbraken (met ook hier dodelijke slachtoffers) is in de periode van 1960 tot 1981 de Waddenzeedijk op Texel op deltahoogte gebracht. Hierbij is de dijk op verschillende plaatsen relatief grootschalig aangepast. Op een aantal plekken werd de moderne dijk oostelijk of westelijk van de kronkelende oude zeedijk aangelegd, zodat er ’tussendijks’ een parelsnoer van brakwaternatuurgebiedjes ontstond.

Toerisme werd een belangrijke inkomensbron, jaarlijks bezoeken circa 700.000 mensen Texel (uitgaven toerisme € 275.000.000, circa 3150 arbeidsplaatsen). Recentelijk is de capaciteit van de Waddenhavens voor de recreatievaart vergroot. De haven van Oudeschild werd uitgebreid en in de Wadhaven van Den Oever zijn passantenplaatsen gerealiseerd.

Dynamiek

De Waddenzee is een dynamisch systeem met eb- en vloedbewegingen en sterke stromingen. Onderzoekers schatten dat per jaar gemiddeld 7 tot 11 miljoen ton sediment via het Marsdiep in de Waddenzee komt. Getijgeulen verleggen zich regelmatig en de wadden- en kweldergebieden veranderen continu.

Ondanks dat de Waddendijken van Texel, Balgzand, Amstelmeer, Wieringen en de Afsluitdijk vanaf de jaren ‘80 op deltahoogte zijn gebracht, worden zij opnieuw versterkt om te voldoen aan huidige normen van waterveiligheid. De Waddendijk van Texel wordt komende jaren over 14 kilometer versterkt. Aan de zuidoostkust van Texel vindt bij de Prins Hendrikpolder kustversterking plaats door een innovatieve combinatie van dijkversterking met natuurontwikkeling, waarbij nieuwe duinen en kwelders worden aangelegd, met recreatieve voorzieningen. Start uitvoering halverwege 2018.De Amsteldijk en de Afsluitdijk worden ‘overslagbestendig’ gemaakt door de bekleding van de dijk te versterken en de Havendijk van Den Oever wordt 1,5 meter verhoogd.

Onder de noemer van de Nieuwe Afsluitdijk wordt gewerkt aan de toekomst van de dijk. In de Afsluitdijk wordt een derde spuisluis noodzakelijk geacht vanwege stijging van de zeespiegel, bodemdaling en verhoogde aanvoer van rivierwater via de IJssel. De nieuwe spuisluis moet ervoor zorgen dat IJsselmeerwater in elk geval tot 2050 onder vrij verval kan worden gespuid. De provincies werken samen met het Rijk om bij de aanpassingen voor waterveiligheid de dijk ook een opknapbeurt te geven. De Afsluitdijk moet een voorbeeld worden voor andere aan water gerelateerde duurzame innovaties met betrekking tot energie, natuur en economie (blauwe energie, vismigratie, belevingscentrum). De recreatieve en economische ontwikkelingen in Den Oever ‘Waddenpoort’ zijn hier onderdeel van. Voor de Afsluitdijk is het ‘Masterplan voor de Beeldkwaliteit’ (2015) gemaakt en een kwaliteitsteam ingesteld. De Afsluitdijk heeft de beschermde status als provinciaal monument.

De Waddenzee is Natura 2000-gebied en heeft UNESCO werelderfgoedstatus Natuur. Het beleid van de verschillende overheden richt zich op het bewaken van een juiste balans tussen natuur, cultuurhistorie, recreatie en economie (visserij en gaswinning). Het Waddenfonds investeert in initiatieven en projecten die de ecologie en duurzame economische ontwikkeling van het Waddengebied versterken.
Delen van het oude land van Texel, het Balgzand en Wieringen zijn beschermd aardkundig monument. Delen van de kust en de Waddenzee zijn stiltegebieden.