Ontstaansgeschiedenis

Rond 1200 was Noord-Holland door de invloed van wind en water een eilandenrijk geworden. Het huidige West­Friesland was aan bijna alle zijden omringd door het water van de Zuiderzee en de alsmaar groter wordende meren. De eilanden bestonden uit veenontginningen die de bewoners met dijken tegen het water moesten beschermen. Deze dijken volgden vaak de hogere delen, zoals de kreekruggen. Het onderhoud van de dijk werd in de loop van de tijd steeds door een hoger gezag georganiseerd. Aanvankelijk waren de afzonderlijke dorpen en buurtschappen verantwoordelijk voor de aanleg en het onderhoud van dijken, kades en sluizen. Later gingen de dorpen en de vier kwartieren van West-Friesland samenwerken om het land te beschermen tegen het omringende water. En nog later vaardigde het bestuur van de Graaf van Holland voorschriften uit.

Rondom West­Friesland vormden deze dijken in de tweede helft van de 13e eeuw een geheel. De Westfriese Omringdijk, die met het sluiten van de dijken ontstond, is nog nagenoeg intact. Het dijklichaam werd zo een archeologische schatkamer, in het dijklichaam zijn resten aanwezig van aardlichamen en wier- en steenbekleding.

De dijk heeft veel te verduren gehad door de verschillende stormvloeden en de aanwezigheid van grote meren aan de binnen- en buitenzijde van de dijk (Heer Hugowaard, Beemster en Schermer). Het voorland werd weggeslagen, waardoor het kale dijklichaam beschermd moest worden. Dat gebeurde vanaf het einde van de 13e eeuw met behulp van een zogenaamde wierriem, een dijkversterking van wierzoden en zware palen. Ondanks de versterking vonden in de loop van tijd toch vele dijkdoorbraken plaats. Als de hoofddijk na een dijkdoorbraak niet meer hersteld kon worden en zijn waterkerende functie niet meer kon vervullen, werd een deel van het land opgegeven en werd achter de hoofddijk een inlaagdijk aangelegd. De inlaagdijk werd dan de primaire waterkering. Hierdoor ontstonden grote bochten en de kenmerkende scherpe hoeken in het verloop van de dijk.

De wielen (ook wel bekend als doorbraakkolken) waren het gevolg van een dijkdoorbraak. Het water schuurde dan een (min of meer) rond gat uit in het land achter de dijk. De dijk werd vervolgens hersteld door de nieuwe dijk om de wielen heen te leggen (ingedijkt). Soms werd het wiel ook buitengedijkt. Deze wielen zijn nu alleen nog in het gebogen dijkverloop terug te zien, omdat ze later zijn dichtgespoeld en weer later ingepolderd. Hierdoor is het verloop van de dijk op veel plekken erg grillig geworden.

Bij dijkonderhoud en -herstel van de inlaagdijken ontstonden kleiputten. Aangezien het vervoer van grond destijds problematisch en duur was, diende de grond voor het dijkherstel “ter naaster plaatse en minster schade” gehaald te worden. De gegraven putten zijn rechthoekig van vorm.

In de loop van de tijd daalde de Westfriese bodem en was het niet langer mogelijk onder vrij verval het overtollige water kwijt te raken. Er waren windmolens nodig om droge voeten te houden. Eerst werden kleinere molens geplaatst, maar later werden grote molens noodzakelijk, waarvan alleen de kap met wieken draaibaar was.

Na het droogmaken van de grote meren verbeterde de situatie rond de dijk. Ondanks de vele ontwikkelingen in het oude en nieuwe land werd tot ver in de 19e eeuw een afstand van 200 meter tot de dijk aangehouden waarop niet gebouwd mocht worden. Dit in verband met de stabiliteit van het dijklichaam. Ook werd binnendijks deze afstand gereserveerd om aarde te halen voor eventueel dijkherstel.

De ringdijk was bijna in zijn geheel begaanbaar en vormde een van de weinige goede verbindingen in het gebied. De ‘ringweg’ verbond zo de verschillende nederzettingen zoals Hoorn, Enkhuizen en Medemblik die aan de dijk lagen. Op het grootste deel van de dijk ligt nog steeds een weg op de kruin, meestal voor autoverkeer, soms alleen voor fietsers of wandelaars. Op enkele dijkvakken ligt geen weg, hier bestaat de kruin uit gras.

Dynamiek

In de loop der jaren hebben ruimtelijke ontwikkelingen een grote impact op de kernkwaliteiten van de Omringdijk en de directe omgeving. Zo zijn nieuwe wegverbindingen dwars op de dijkstructuur aangelegd, die de dijk op meerdere plaatsen kruisen of doorsnijden. Daarnaast neemt de rol van de dijk als belangrijkste wegverbinding in de regio af.

Door stedelijke ontwikkeling is de herkenbaarheid van de Westfriese Omringdijk binnen het stedelijk gebied deels verloren gegaan. In de omgeving van de dijk heeft de toenemende groei van recreatief gebruik en recreatieve voorzieningen er soms toe geleid dat de dijk als autonoom element minder herkenbaar is en het zicht vanaf en naar de dijk beperkt is. Een voorbeeld is de opgaande beplanting van recreatieterreinen op voorlanden van het IJssel- en Markermeer, die het contact tussen water en dijk belemmeren.

Het recreatieve gebruik in de omgeving neemt verder toe, evenals stedelijke ontwikkelingen, mobiliteit en de schaalvergroting in de agrarische sector (onder andere zaadveredeling en bollenbroeierijen). Dit betekent dat de omgeving van de dijk en het gebruik van de dijk zelf continu verandert en het behouden van de Westfriese Omringdijk als autonoom en herkenbaar landschappelijk en cultuurhistorisch waardevol element van belang is. Omdat de dijk vaak de grens tussen de verschillende gemeenten vormt, ligt verrommeling op de loer en is samenwerking belangrijk.

De Westfriese Omringdijk is een provinciaal monument en is beschermd op grond van de Provinciale Monumentenverordening Noord-Holland. Dit betekent dat voor ontwikkelingen die het monument aantasten een omgevingsvergunning noodzakelijk is. Onder de monumentale bescherming vallen zowel de dijk als dijklichaam en een aantal buitendijkse landen, kleiputten en wielen/braken. De redengevende beschrijving is gebaseerd op de volgende drie kernwaarden: cultuurhistorische betekenis, historisch-morfologische betekenis en de beeldbepalende betekenis. Daarnaast moet rekening worden gehouden met de kwaliteits- en de panoramazone naast de dijk.
Aan de dijk liggen gebieden met een beschermde status, zoals gebieden in het Natuurnetwerk Nederland (NNN), weidevogelleefgebieden, ecologische verbindingszones, stiltegebieden en aardkundig waardevolle gebieden en de dijk maakt onderdeel uit van een gebied van archeologisch belang.