Ontstaansgeschiedenis

De strandwallen die in Noord-Holland een groot deel van de Noordzeekustlijn vormen, ontstonden zo’n 5000 jaar geleden. Tussen Camperduin en Texel was deze strandwal weliswaar gesloten, maar wel erg smal. Erachter lag een veengebied dat al in de vroege middeleeuwen in ontginning werd genomen. Mede door die ontginningen brak de zee tussen 1000 en 1300 op drie plaatsen door de smalle strandwal en sloeg grote delen van het achterliggende veen weg. Er ontstond een waddengebied met van noord naar zuid de zeegaten het Marsdiep, het Heersdiep en de Zijpe. Daartussen lagen twee resterende stukken strandwal: de eilanden Callantsoog (‘t Oghe) en Huijsduinen. In de 15e en 16e eeuw verzanden de zeegaten Zijpe en Heersdiep langzaam weer, terwijl het Marsdiep breder en dieper werd.

Vanaf het midden van de 16e eeuw werden verschillende mislukte pogingen ondernomen om de Zijpepolder droog te leggen. Bij de eerste bedijkingen dacht men het zonder molens af te kunnen, gezien de relatief hoge ligging van de polder. Vanaf 1561 werden toch molens gebouwd om het gebied droog te houden. De tien molens bleven gespaard bij de zware stormvloed van 1570, maar de dijken verzwakten en de polder raakte weer blootgesteld aan de getijden. De molens werden afgebroken en verkocht.
In 1597 volgde de definitieve bedijking met een zanddijk ter hoogte van de Hondsbossche en Pettemer Zeewering en was de Zijpepolder een feit. De veel kleinere Hazepolder direct ten zuiden van Petten werd daarmee tegelijk ingepolderd. De vele molens die de Zijpe droog hielden, hebben lang hun functie behouden tot ze tussen 1950 en 1966 buiten gebruik werden gesteld.
In 1877 werd de zanddijk omgevormd tot een veel sterkere dijk bedekt met basaltblokken: de Hondsbossche Zeewering. Dankzij het succes van de Zijpepolder werd het makkelijker om investeerders te vinden voor vergelijkbare projecten. Zo werden achtereenvolgens de Beemster, de Purmer, de Wormer, de Heerhugowaard en de Schermer drooggelegd.

De Zijpepolder kreeg een rationele verkaveling. De hoofdstructuur werd geënt op de langgerekte vorm van de polder en kreeg daardoor ook zijn kenmerkende knik. De polder werd in de lengterichting doorsneden door drie assen (linten) waarlangs de boerderijen zijn gebouwd, van west naar oost de Belkmerweg, de Ruigeweg en de Grote Sloot. De locatie van de Grote Sloot werd in belangrijke mate bepaald door de aanwezigheid van de oude stroomgeul van het Sint Maartenszwin. De langgerekte blokken tussen de linten werden verdeeld in regelmatige, langwerpige kavels. De polder werd op enkele plaatsen doorkruist door een dwarsweg. Op de kruispunten van bebouwingslinten en dwarswegen ontstonden kernen. De reeksen kernen aan een dwarsweg hoorden bij elkaar, zoals Sint Maartenszee, Sint Maartensvlotbrug, Sint Maartensbrug en Sint Maarten. Tegelijkertijd kregen de plaatsnamen langs een lange as weer dezelfde uitgang, zoals Burgerbrug, Sint Maartensbrug en Schagerbrug.

De polder is met een zekere grandeur ingericht. Zo stonden aan de Grote Sloot grote herenboerderijen. Dit waren stolpboerderijen met een aangebouwd voorhuis, vergelijkbaar met enkele grote herenboerderijen in de latere Beemster. Een voorbeeld van deze boerderijen in de Zijpepolder is ’t Huijs te Vroech Op. Daarnaast werden door koopmannen uit Amsterdam, regenten uit Alkmaar en welgestelden uit Medemblik, Hoorn en Enkhuizen plantages en buitenplaatsen aangelegd, zoals Wildrijk en Ananas.

Het Noordhollandsch Kanaal is omstreeks 1824 door de polder gegraven en volgt deels de lijnen van de polder. In het noordelijke deel snijdt het kanaal diagonaal door de kavels in de richting van Den Helder. Het kanaal vormde de verbinding van Amsterdam naar de Noordzee. Vlotbruggen verbonden beide zijden van het kanaal.

In de oorlog heeft de Duitse bezetter de Atlantikwall aangelegd in de duinen. Deze bestond uit betonnen verdedigingswerken (onder andere bunkers) die niet of nauwelijks zichtbaar waren. Ook het toenmalige (derde) dorp Petten werd op last van de Duitsers afgebroken en pas na de oorlog enige honderden meters noordwestelijk weer opgebouwd. Dit dorp heeft als typisch voorbeeld van de wederopbouw een meer samenhangend karakter en een meer rationele structuur, aansluitend op het landschap van de zeeweringen ten noorden en zuiden ervan. Het Zwanenwater ten zuiden van Callantsoog is een laagte of vallei die is ontstaan door duinvorming als gevolg van de 16e en 17e-eeuwse bedijkingen. In de vallei ontstond een groot duinmeer, dat door verstuiving is opgedeeld in tweeën. Het natuurgebied het Zwanenwater is sinds 1973 in handen van Natuurmonumenten. Begin jaren ’60 vestigde het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) zich in de duinen bij Petten.

Het ensemble is grotendeels een van oorsprong agrarisch gebied dat zich vanwege de Noordzeekust ontwikkelde tot een gebied met een grote toeristische en recreatieve aantrekkingskracht. Het is ook een gewaardeerd woongebied. De agrarische sector heeft een belangrijke rol gehouden: de bollenteelt heeft zich in het westelijke deel van de Zijpepolder ontwikkeld binnen het bollenconcentratiegebied. Het oostelijk deel is als grasland in gebruik voor de veeteelt.

Dynamiek

Wat betreft het gebruik ligt het accent nu op kusttoerisme en recreatie, natuur, bollenteelt, gras/weideland en technologie (ECN). Het gebied heeft recent een nieuwe impuls gekregen door de aanleg van de Hondsbossche duinen, de kustversterking waarbij de kustlijn 300 meter in westelijke richting is opgeschoven en duinen en strand zijn toegevoegd. Hierdoor zijn nieuwe kansen ontstaan voor toerisme, recreatie en natuurontwikkeling.

In het overgangsgebied tussen kust en achterland is het evenwicht belangrijk tussen de toeristisch-recreatieve betekenis van de kust, de economische functies (onder andere landbouw) en de natuurwaarden (het Zwanenwater). De gemeente en ondernemers in het gebied streven naar recreatief medegebruik van het bollengebied. In de polder vindt schaalvergroting en verbreding van de agrarische sector plaats, recreatievoorzieningen worden gerealiseerd en er komen steeds meer burgers te wonen in voormalige agrarische bebouwing.

Gemeente Schagen heeft in de Reisgids voor ruimtelijke kwaliteit haar welstandsbeleid vastgelegd. De gids legt de werkwijze vast om te komen tot plannen die passen in de omgeving en geeft daarbij de belangrijkste kenmerken aan van de verschillende gebieden. Hierin wordt verwezen naar de Leidraad Landschap en Cultuurhistorie .

Delen van dit ensemble zijn beleidsmatig beschermd en vallen onder de volgende regimes: weidevogelleefgebied, Nationaal Natuurnetwerk (NNN) en aardkundige monument. Daarnaast zijn er beschermingsregimes zoals ecologische verbindingszones en archeologisch en/of aardkundig waardevolle gebieden en stiltegebied. Deze leggen, zeker in de zone langs de kust, beperkingen op aan eventuele ruimtelijke ontwikkelingen.